فراز و فرود یک پرواز فرهنگی؛ از روشنفکری تا عمل گرایی

محسن شهبازی- در هفته ای که گذشت اصفهان میزبان برنده فانوس بلورین چهارمین جشنواره فیلم عمار بود. «کمیل سوهانی» کارگردان جوان فیلم پس از آن که با مستند «جای خالی» در جمع دانشجویان دانشگاه اصفهان حاضر شد به مدرسه علمیه میرزاحسین اصفهان آمد و میهمان جمعی از طلاب این مدرسه بود. نمایش فیلم و گفت و شنود با کارگردان، بخشی از برنامه ای بود که برگزار شد. مستند «جای خالی» محصول موسسه سفیر فیلم پس از مستندهای شاخص این مرکز چون «یزدان تفنگ ندارد»، «مهار نشده»، «نبرد خاموش» و … (که بیشتر جنبه هایی سیاسی و اقتصادی را مدنظر داشتند)، مقوله ای مهم و نادیده گرفته شده چون «فرهنگ عمومی» را هدف قرار داده بود.

SOHANI

«کمیل سوهانی» به عنوان راوی و کارگردان مستند در نقش دانشجویی که در طول روایت فیلم سعی در فراگیری پرواز با پاراگلایدر را دارد، به دنبال دریافت پاسخی برای یک سوال مهم است، این که چرا ما ایرانیان در زمینه ی مقولات مرتبط با فرهنگ عمومی و خلق و خوی عمومی دچار ضعف ها و آسیب های متعددی هستیم؟ او به سراغ جمعی از برجسته ترین صاحب نظران و نویسندگان ایرانی در زمینه ی فرهنگ و جامعه شناسی می رود و سوالاتی چون چرا در جامعه ی ما دروغ زیاد شده است؟ چرا ما تنبل هستیم؟ چرا اوضاع رانندگی در بین ما تا به این اندازه ناامید کننده است؟ و غیره را مطرح می کند، پروازی که راوی مستند بر بال سخنان روشنفکران دارد او را به سرمنزل مدنظر رهنمون نمی کند، او نقبی به فرهنگ دیرین ایرانیان می زند و پاسخ پرسش های خود را در ویژگی هایی چون پشتکار ویژه ی ایرانیان در حفر قنوات و فرهنگ زورخانه ای جستجو می کند. پرواز «جای خالی» فرود خود را در عمل گرایی در می یابد و در عرصه ی فرهنگ جای خالی «عمل» را متذکر می شود.

وقتی  صاحب نظران از طیف های مختلف فکری زیر چتر فرهنگ گردهم می آیند

«کمیل سوهانی» در سخنان کوتاهی پیش از نمایش فیلم ضمن مرور سابقه و چگونگی تشکیل گروه مستندسازی سفیر به بیان گوشه هایی از علل ساخت مستند «جای خالی» پرداخت. سوهانی با اشاره به نیت اولیه برای ساخت مستندی درباره ی موضوع فرهنگ پس از مستندهای زیادی که در موضوعات سیاسی و اقتصادی در سال های گذشته ساخته شد، محدود کردن سوژه ی مستند به موضوع «فرهنگ عمومی» را به دلیل گسترده بودن موضوعات فرهنگی دانست. او با بیان این که در این مستند با اساتید و صاحب نظران از طیف های مختلف فکری گفت و گو شده است به این نکته هم اشاره کرد که صاحب نظران حاضر در این مستند از بین کسانی انتخاب شده اند که دارای پرفروش ترین کتاب های کشور در زمینه های فرهنگ عمومی و اخلاقیات عمومی ایرانیان هستند.

قصدی برای نسخه پیچی نداشتیم

پس از نمایش فیلم در مدت زمان ۶۰ دقیقه برنامه ی پرسش و پاسخ با حضور مجدد کارگردان پشت تریبون برگزار شد. در این بخش «کمیل سوهانی» شنونده ی نظرات طلاب حاضر در جلسه در مورد این فیلم بود. اولین نقدی که در کنار تشکر و تحسین این مستند به دلیل اهمیت دادن به نمادها و اصول تکنیکی و فرمی بیان شد، عدم پرداخت عمیق در مورد موضوعات مطرح شده و حرکت این مستند در سطح بود. در ادامه دیگر حاضران نیز در سخنان کوتاهی به نکاتی چون جای خالی نظرات مردمی، برخی نکات تکنیکی چون موسیقی نامناسب و استفاده ی بیش از حد ضرورت از سخنان کودکان و همچنین عدم نتیجه گیری خاص در انتهای مستند اشاره کردند. «کمیل سوهانی» در بخش دوم سخنان خود با بیان این که در طول این مستند چندین بار اشاره می شود که این یک «نسخه ی بازبینی» است و قرار نیست سازندگان این مستند نسخه ای برای درمان دردهای فرهنگی مطرح شده بپیچند، بخشی از برداشت عدم نتیجه گیری را به دلیل نیت سازندگان دانست و هدف از این فیلم را صرفا فراهم کردن زمینه ای برای طرح موضوع و فراگیر شدن بحث پیرامون آن دانست.

با روشنفکران پرواز کردیم ولی لزوما در جایی که مدنظر آن ها بود فرود نیامدیم

«کمیل سوهانی» در بخش دیگری از اظهارات خود با بیان این که تعدادی از کارشناسان حاضر در مستند فراهم کردن زیرساخت های فیزیکی و توسعه یافتگی را برای عبور از آشفتگی های فرهنگی ناشی از برخورد جامعه ی ما با پدیده های مدرنیته راهکار نهایی می دانند، به موضوع گذشته ی درخشان فرهنگی ایرانیان در مستند و موضوعاتی چون حفر قنوات تاریخ ایران بر خلاف نظر آن دسته از کارشناسان اشاره کرد و با بیان این که ایرانیان در طول تاریخ ۷ برابر طول خط استوا قنات حفر کرده اند و آب را از عمق به سطح هدایت کرده و این سرزمین خشک را آباد کرده اند، از عمل گرایی در عرصه ی  فرهنگ به عنوان نیاز اصلی برای عبور از مشکلات فعلی نام برد. در حاشیه ی این مراسم کتاب «فرهنگ مدرنیته و توهم» به قلم استاد طاهرزاده از طرف طلبه های مدرسه ی میرزاحسین به «کمیل سوهانی» اهدا شد.

1

نگاهی انتقادی به مستند «جای خالی»

مستند «جای خالی» از این منظر که نتیجه کوششی برنامه ریزی شده برای به تصویر کشیدن یک موضوع مورد غفلت و مهم در قالب یک روایت خلاقانه است، شایسته ی تحسین و تمجید است به ویژه آن که توجه کنیم که این اثر اولین کار «کمیل سوهانی» در مقام کارگردانی است و همین نکته در کنار توجه به منش اخلاقی و متعهدانه ی این کارگردان جوان، نویدبخش آینده ای روشن برای او و آفریننده ی انتظاری قوی در مخاطبین برای مشاهده ی کارهای بعدی اوست.

با این همه نباید از نکات ریز و درشت محتوایی و تکنیکیِ مغفول در این مستند چشم پوشید. شاید اولین نکته ی محتوایی، گستردگی بیش از حد موضوع مورد انتخاب است، دست مایه کردن «فرهنگ» که در مقام تعریف لغوی نیز واژه ای به واقع غیرقابل تعریف است برای ساخت یک فیلم مستند نمی تواند مورد قبول واقع شود، حتی اگر تلاش گردد تا از میان حیطه های متنوع فرهنگ، حیاط موضوعی فیلم را در مرزهای «فرهنگ عمومی» محدود کرد، این گستردگی در انتخاب سوژه باعث می شود تا خروجی فیلم به سطحی نگری متهم گردد و راه برای پرداخت عمیق به موضوعات مدنظر و کاشت تاثیرگزارِ پیام در ذهن مخاطب بسته شود، این گستردگی و پراکندگی در فیلم به حدی جدی است که کمتر جمله یا بخشی از سخنان صاحب نظران پس از تماشای فیلم در ذهن مخاطب باقی می ماند، شاید اگر فقط یکی از موضوعات ذیل فرهنگ عمومی مانند «فرهنگ رانندگی» بهانه ی کار قرار می گرفت، نتیجه ی موثرتری به دست می آمد. نکته ی دیگر این که با وجود جاگذاری شخصیتی چون مُقنی در انتهای فیلم و المانی چون استکان چایی در صحنه ی گفتگوها و این که پس از انبوهی سخن پراکنی های روشنفکرانه، این فقط مقنی اهلِ عمل است که شایسته ی سرکشیدن استکان چایی است، ادعای ساخت یک مستند بیطرفانه محل تردید است، البته جهت گیری ملموس کارگردان در طول فیلم موضوعی قابل سرزنش نیست، اما نکته آن جاست که این مسئله ممکن است از دایره ی مخاطبان فیلم بکاهد و برانگیختگی مدنظر کارگردان را فقط در مخاطبانی که در یک پارادایم فکری مشترک می اندیشند، ایجاد کند.

نکته محتوایی دیگر عدم حضور توده های مردم به عنوان سازندگان فرهنگ عمومی در این مستند است، شاید اگر دفاعیات مردم در مقابل ناهنجاری هایی که از بعضا از آن ها سر می زند در طول فیلم دیده می شد، پای مباحث عمیق تری نیز به این مستند باز می شد و تقابلی جالب توجه بین توده های مردم و روشنفکران منتقد از وضعیت جامعه به وجود می آمد.

2

در بعد تکنیکی اولین نکته این است که با یک چندپارگی تشتت آمیز در روایت فیلم مواجه هستیم، نخ تسبیح هنرجوی پرواز و نماهای دکوپاژ شده و تصنعی مربوط به او بر بطن اصلی کار نمی چسبد و این صحنه ها به ریتم اصلی فیلم که قرار است از دل گفتگوها بیرون آید کمکی نمی کند و بلکه آسیب می زند، به ویژه آن که یک صدای نامناسب و تحکم آمیز برای گفتار متن برگزیده شده است که با شخصیت راوی ناهماهنگی دارد و از صمیمت فیلم می کاهد. شاید اتکای صرف به چینش هوشمندانه ی گفتگوها در کنار نمادهایی چون استکان چایی و خرده پیرنگ هایی چون مغنی و زورخانه و فضاهای شهری فیلم می توانست نتیجه ی موثرتری به دست دهد. به نظر می رسد اصرار بیش از حد برای «دیده شدن» کارگردانی و خودنمایی های تکنیکی و روایی، فضای فیلم را از باورپذیری مورد نیاز یک فیلم مستند دور کرده است.

 نکته دیگر عدم شجاعت کافی برای حذف پلان های به ظاهر جذاب و وسوسه کننده چون صحنه های مربوط به کودکان و تکرار بیش از حد آن ها در طول کار است که برای مستندسازی امری ضروری به حساب می آید، رعایت این نکته می توانست زمان فیلم را تا حد استاندارد بین المللی ۵۲ دقیقه ای و یا حتی کمتر کاهش دهد، بدون آن که به محتوای مورد نظر آسیبی وارد شود. با این حال و با وجود این انتقادات جزئی در مقام قیاس با مستندهای مشابه تلویزیونی، ارزش های «جای خالی» و کار بزرگی که سازندگان این مستند آغاز کرده اند، غیر قابل کتمان است.

قابل ذکر است که علاقه مندان می توانند از طریق سایت سفیرفیلم تیزر مستند «جای خالی» را تماشا کنند. به زودی و پس از پایان اکران های دانشگاهی توزیع عمومی نسخه کامل این مستند به صورت اینترنتی آغاز خواهد شد.

منبع: سایت خبری- تحلیلی صاحب نیوز

اشتراک گذاری در telegram
اشتراک گذاری در print
اشتراک گذاری در email
اشتراک گذاری در facebook

آثار مرتبط

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *