به گزارش سفیرفیلم٬ روزنامه «وطن امروز» در شماره 1448 خود که امروز یکشنبه 4 آبان ماه 93 منتشر شد، به مناسبت رونمایی مستند «فاکتور صوری» اثر جدید سفیرفیلم در نقد نظام بانکی در مصاحبه ای اختصاصی با سیدمهدی کرباسی، کارگردان این کار گفتگو کرد.
متن این مصاحبه که در صفحه «فرهنگ و هنر» این روزنامه به چاپ رسید در ادامه آمده است:
یکی از اصلیترین پرسشهایی که شهروندان ایران درباره بانکداری داشتهاند درباره کارمزدهایی است که در ازای دریافت وام و تسهیلات از آنها گرفته میشود. مردم دوست دارند بدانند اگر ربا حرام است پس چرا باید برای دریافت وامهای جزئی سود یا کارمزد بدهند البته هیچگاه در برابر این پرسش مردم پاسخ مستدلی ارائه نشده و همین امر بر حجم سوءتفاهمات مردم افزوده است. فیلم مستند فاکتور صوری تلاشی است برای آگاهیبخشی و پاسخگویی به شبهاتی که در ذهن مخاطب وجود دارد. فیلم دارای ضعفهایی است که آنچنان که شایسته یک فیلم مستند است به نمایش اسناد و مدارک نپرداخته است اما تلاش کرده بتواند به سوالات مخاطب پاسخ درست بدهد. سوژه بسیار حساسی انتخاب شده و سیدمهدی کرباسی، دانشجوی رشته صنایع غذایی دانشگاه صنعتی شریف کارگردانی این مستند ملتهب را برعهده گرفته است. این اولین قدم مجموعه سفیر فیلم در ساخت فیلمی مستند با موضوع نظام بانکداری است که به گفته کارگردان این مستند قرار است فیلمهای کوتاه دیگری نیز در این زمینه ساخته شود. اکران فیلم در دانشگاههای مختلف بهانهای برای گفتوگو با مهدی کرباسی، سازنده این اثر است که در پی میآید:
***
نگرانی مردم باعث شکلگیری ایده شد
– «فاکتور صوری» سوژه حساسی است که ممکن است بسیاری از مستندسازان با آن مواجه شده باشند اما هیچگاه به سمتش نرفتند، چگونه این ایده شکل گرفت؟
چگونگی شکلگیری ایده به دغدغه مردم در اینباره بازمیگردد. بسیاری این نگرانی را دارند وقتی وام میگیرند و سود به بانک برمیگردانند به لحاظ شرعی درست است یا خیر؟ مردم دغدغهشان این است پولی که بهدست میآورند و سر سفره خانواده میآورند دچار شبهه نباشد. دغدغههای بیشمار مردم باعث شکلگیری این ایده شد. مردم در تعاملاتی که با بانکها دارند پرسشهای متعددی را ایجاد میکند و اگر نگاه آماری به این نوع پرسشها داشته باشیم، خواهیم دید پرتعدادترین سوالاتی که از دفتر مراجع پرسیده میشود درباره شبهات بانکی است. هیچگاه این دغدغهها در قالبی که مخاطب بتواند با آن همراهی کند و متوجه این امر باشد که در چه صورتی بانک درست عمل میکند یا بانک چگونه عمل میکند، تبیین نشده بود. به این جهت بود که در نگارش فیلمنامه با محوریت موضوع شرعی بودن معاملات بانکی همت گماردیم.
– سوژه حساسی را انتخاب کردید در بخشهایی از فیلم نظام بانکی اسلامی را زیر سوال میبرد.
بهطور کلی مجموعه مستنداتی که موسسه سفیر به آن میپردازد و تولید میکند از جنس موضوعاتی است که معمولا به آن پرداخته نشده و احساس خلأ جدی درباره این مسائل در جامعه دیده میشود.
نظام بانکداری اسلامی نیازمند ساخت مستندات زیادی است.
– چقدر «فاکتور صوری» پاسخگوی نیازهای مردم است؟
این یک گام کوچک به شمار میآید. در فضای اقتصادی آمریکا یا کشورهای دیگر که دغدغه ابرقدرت اقتصادی شدن را دارند به وفور آثاری با رویکرد نقد اقتصادی در فضای رسانه منتشر میشود. در این کشورها نقد نظام اقتصادی منجر به پیشرفت نظام اقتصادی و اجتماعی میشود و اکثر نقدها در قالب مستند آماده میشود. «فاکتور صوری» به عقیده من اولین مستندی است که به همت دوستان عرضه بهتری نسبت به کارهای دیگر داشته است. در این حوزه نیاز است بیشتر کار شود. ما از یک زاویه به بانک و تعاملات مردم با بانک نگاه کردیم و مساله شرعی را سوژه قرار دادیم اما نیاز است کارآیی نظامهای اقتصادی و اجتماعی به درستی در ساخت مستند دیده و به بوته نقد گذاشته شود. از زاویههای مختلف میتوان به حیطه بانکداری نزدیک شد به طور مثال چقدر گسترش بانکها میتواند به نفع تولید باشد.
روسای بانکها ما را سر کار گذاشتند
– «فاکتور صوری» اولین مستندی است که توانسته بهخوبی توزیع شود و مخاطب با آن همراه شود. با توجه به اینکه در بخشهایی از مستند- تلاش راوی برای صحبت با مدیران بانکها در همایش بانکداری بدون ربا- به وضوح شرایط سخت تولید دیده میشود از سختیهای شرایط بفرمایید.
مستندهای دیگری هم در حوزه اقتصادی تولید شده اما متاسفانه این آثار عرضه مناسب نداشته است. خوشبختانه به همت دوستان این مستند با عرضه مناسب، جریانساز و توسط مردم دیده شد. شرایط تولید به مراتب سخت بود. ما تلاشهای زیادی داشتیم که با رؤسای بانکها مصاحبه داشته باشیم اما متاسفانه براساس تلاشی که کردیم موفق به دریافت نظر مثبت از سوی مدیران بانکها نشدیم. چند بانک را انتخاب کردیم اما متاسفانه ما را سرکار گذاشتند و با ما همکاری نکردند اعم از مدیران بانکهای دولتی و خصوصی. البته موفق شدیم با یکی از مدیران بانکها مصاحبه کنیم اما به دلیل مشکل فنی که پیش آمد نتوانستیم از مصاحبه استفاده کنیم. با اینکه قبل از کار صدا را چک کرده بودیم اما باز هم با مشکل صدا مواجه شدیم و نتوانستیم از آن مصاحبه در مستند استفاده کنیم شاید کمتجربگی باعث این اتفاق شد.
– باتوجه به سوژه انتخاب شده برنامهای برای گفتوگو با رئیس بانک مرکزی نداشتید؟
در فیلمنامه اینگونه در نظر گرفته شده بود که در همایش بانکداری اسلامی بهصورت گذری با رئیس بانک مرکزی صحبت کنیم البته در همایش بسیار کوتاه صحبت شد و آنچه میخواستیم درنیامد.
– بهتر نبود بیشتر وقت میگذاشتید و مطالبات مردم را با مدیران بانکها در میان میگذاشتید؟
یکسری ملاحظات تولیدی داشتیم و فرآیند تولید کار طولانی شده بود آن هم به این دلیل که من دانشجو بودم و راوی ما هم طلبه بود، زمان مشترکی نداشتیم تا بتوانیم زودتر کار را تولید کنیم.
– نمیتوانستید از راوی دیگری استفاده کنید باتوجه به وضعیت تولید و اینکه در لحن فیلم با حضور راوی و گفتار متن اثر دچار دوپارگی شده است.
درباره دوپارگی این نکته را باید بگویم در مستندهای زیادی استفاده از راوی و گفتار متن رایج است مثل کارهای مایکلمور.
– اما در آن دسته از کارها یکنواختی میبینیم.
ما تلاشمان این بود گفتار متن به گونهای آماده شود که سیری بر روند طی شده توسط راوی را نمایان کند.
– شاید دو لحن نوشتاری و محاورهای باعث این دوگانگی شده است.
در فیلم پلانهای تصویری که برای گفتار متن در نظر گرفتیم راوی مشغول نگارش است. نیت ما این بود که در فضای فیلم این مهم به مخاطب القا شود راوی در حال پژوهش است و گفتار متن یک بخشی از پژوهش راوی است که بهصورت محاوره درآمده است. پلان پایانی گواه این مطلب است، کار راوی در همان بخشی که گفتار متن گفته میشود به اتمام میرسد و تحقیقاش را جمع میکند و میرود البته معتقدم مخاطب باید بهخوبی با فیلم ارتباط برقرار کند. کارگردان باید با همه ابزاری که در دست دارد بتواند تماشاچی مستند را با خود همراه کند.
سوژه انتزاعی بود تا تصویری
– چقدر سوژه تصویری بود؟
بیشتر سوژه انتزاعی است. در جمعبندیهایی که در مجموعه مستندسازی سفیر هم رسیدیم به این موضوع اشاره شد. ما بسیاری از مواقع موضوعات کلی را انتخاب میکنیم و ناخودآگاه موضوع انتزاعی میشود و کار از شکل هنری فاصله میگیرد. شاید اگر سوژهها را محدودتر کنیم بهتر بتوانیم مخاطب را با خود همراه کنیم و جنبه تصویری کار به مراتب بیشتر شود.
«فاکتور صوری» تحمیل دروغ به جامعه
– نام اثر بسیار ذهن را درگیر میکند بهتر نبود مستند را حول محور نامش (فاکتور صوری) دنبال میکردید و در نهایت به مساله نظام بانکداری میرسیدید؟
بله! با این صحبت موافقم سوژه فاکتور صوری بسیار جذاب و سوالبرانگیز است. یکی از آسیبهای اجتماعی به شمار میرود که اگر حول محور این نام پیش میرفتیم کار بیشتر و بهتر دیده میشد. البته آقای حسینزاده در فیلم هم میگوید «فاکتورهای صوری» به نوعی به جامعه دروغ تحمیل میکند. اگر این معضل را دنبال میکردیم به نظرم موفقتر بودیم البته ما کار اولمان بود و انشاءالله در کارهای دیگر.
– با توجه به تجربه اول اگر دوباره بخواهید «فاکتور صوری» را بسازید چگونه میسازید؟
احتمالا به دنبال سوژهای خاص که همان «فاکتور صوری» است میرویم که به مراتب تصویریتر است. اگر به مجموعه کارهای سفیر نگاه کنیم این مشکل را بعضی از آثار دیگر هم دارند. این تجربهای است که انجام شد اما بحثهایی بین خودمان هست که به سمت ایدههای دیگر اقتصادی برویم، ایدههایی سوژهمحور که بتوانیم تصویری بهتر داشته باشیم. سوژه را اگر بهصورت خاص دنبال کنیم، گویاست و نیازی به گفتوگو با کارشناسان ندارد و از حالت گفتوگو محور خارج میشود و بهتر با مخاطب ارتباط برقرار میکند.
– شما از راوی طلبه استفاده کردید اما از موقعیت حوزه علمیه و گپ و گعدههای طلبهها درباره سوژه کمتر در فیلم استفاده شده در حالی که میتوانستید از تصویر حوزه در فیلم استفاده بهتری کنید.
کارکرد حوزه در فیلمنامهای که ابتدای کار آن را آماده کرده بودیم بیش از آن چیزی است که در حال حاضر مشاهده میکنید. پلانهایی هم که در حال حاضر در فیلم وجود دارد میتوانم بگویم پلانهای داستانی است و اگر بیشتر میخواستیم حوزه را پررنگ کنیم باید پلان داستانی به کار اضافه میکردیم.
– خب، پلان داستانی به کار کمک نمیکرد؟
ما این کار را کردیم و فیلمبرداری هم انجام شد اما آنچه میخواستیم درنیامد. یکسری سکانسهای دیالوگمحور تعریف کردیم که بین راوی و دوستانش شکل میگرفت اما آنچه میخواستیم درنیامد. نقش پررنگتری در نظرمان بود اما چون در کار از نابازیگر استفاده کردیم یکسری پلان گرفتیم اما چیز خوبی در نیامد. تنها سکانسی که در کتابخانه داریم فضاسازی بسیار خوبی دارد.
– راوی بعد از طرح مساله از دوستان طلبهاش منفک میشود در حالی که او متعلق به حوزه است و امکان ارائه موضوع در جمع دوستان همفکرش وجود داشت که متاسفانه کمتر به پژوهش این طلبه اشاره شده و در پلان انتهایی مخاطب این نکته را درمییابد.
بله، از جمع فاصله میگیرد و به دنبال پژوهشش میرود. قبول دارم کمتر به حوزه پژوهش در فیلم توجه شده است.
– در تولید مستند از مشاوره مستندسازانی که دغدغه فکری آنها نزدیک به دغدغه فکری شماست بهره بردید.
در بخش پژوهش و در حوزه فیلمنامه از نظرات مشاوران باتجربه استفاده کردیم. در حوزه تصویر از مشاوره دیگران استفاده نکردیم اما در حوزه تدوین از آقای باطنی که در موسسه سفیرفیلم حضور دارند کمک گرفتیم که بسیار هم موثر بود به طور مثال در نسخه اولیه، همایش بانکداری اوایل کار بود. در فیلمنامه هم اینگونه دیده شده بود اما بعد از تصویری شدن احساس کردم آخر کار بیاید بهتر است.
– فیلم با توجه به خاستگاهش چقدر میتواند به شبهات مردم در مطالباتشان از بانکها پاسخ دهند؟
نیتی که برای ساخت فیلم داشتیم این بود که سطح آگاهی و مطالبات مردم را بالا ببریم. اینکه مردم بگویند بانکها ربا میگیرند و به این جمله بسنده میکنند کار درستی نیست. ما در این مستند به این مساله نگاه دقیقی داشتیم تا مردم بدانند چه اتفاقی میافتد، مطالباتشان دقیقتر شود و این موضوع اثربخشی بیشتری دارد وقتی مردم از مسؤولان مطالبه میکنند بتوانند مطالبات دقیقی داشته باشند و مسؤولان هم با مخاطبان مطلع روبهرو باشند تا پاسخهای دقیقی ارائه دهند.
– برنامههای دیگری برای ساخت مستند یا فیلمکوتاه در حوزه بانکداری دارید؟
در حوزه بانکداری برنامهای داریم، کارهای کوتاهی را براساس پژوهشهایی که برای «فاکتور صوری» انجام دادیم با رویکردهای دیگر تولید میکنیم. در حال حاضر مشغول ساخت آثار 10 دقیقهای در این حوزه هستیم که اواسط بهمنماه بهصورت تدریجی منتشر میشود. کارهای کوتاه را در فضای مجازی منتشر میکنیم که همه به آن دسترسی داشته باشند. این فیلمهای کوتاه با رویکرد آگاهیبخشی است. یکی از موضوعات هم درباره نقش بانکها در تولید است که بیشتر نگاهمان در این حوزه تلنگر است.
چند سال پیش آقای کامرون در همایش اقتصاد اسلامی در لندن نیتشان را عنوان کرد و به صراحت گفت تلاش میکنیم در آینده لندن پایتخت اقتصاد اسلامی شناخته شود. آقای توتونچیان در اینباره گفت عمدتا نیتشان جذب سرمایه مسلمانها در کشورهای خلیجفارس است تا بتوانند سرمایههای خلیج را جذب کنند. ما هم در فیلمکوتاه بهصورت خاص نگاه انگلستان به فضای اقتصادی را کار میکنیم. این فیلم در مرحله فیلمنامه است. تلاش میکنیم فیلمهای کوتاه را بهصورت پکیج هر دو، سه هفته یک بار منتشر کنیم.
– اکران دانشگاهی فیلم از چه زمانی آغاز میشود و برای پخش از تلویزیون برنامهای دارید؟
دوستان برای پخش تلویزیونیاش از شبکههای سراسری و بعد شبکه افق تلاش میکنند. اولین اکرانهای دانشگاهی از دانشگاه بجنورد، امیرکبیر آغاز میشود و افرادی که مایل به اکران فیلم در دانشگاهها وحوزهها هستند میتوانند از طریق سایت فیلم و مؤسسه سفیر درباره اکران فیلم اقدام کنند.